Witamy na stronie Szkoły Podstawowej w Montowie

Moja miejscowość wczoraj i dziś

Montowo i okolice

 

 

Wstęp

W maju 2002 r. Komisja Oświaty Rady Gminy Grodziczno ogłosiła konkurs dla szkół pod nazwą "Moja miejscowość wczoraj i dziś". Organizator konkursu pozostawił uczestnikom na zgromadzenie wiadomości trzy tygodnie. Wobec tak krótkiego terminu, z udziału w konkursie wycofały się niemal wszystkie wiejskie szkoły w gminie, a organizatorzy podjęli decyzję o anulowaniu konkursu, tłumacząc ją brakiem zainteresowania potencjalnych uczestników. Jednak nasza szkoła nie przerwała zbierania i opracowywania informacji o wsi, w której się mieści - o Montowie. Efektem podjętej pracy jest niniejszy folder.

Poszukując informacji o historii, środowisku, zagospodarowaniu, ludziach i życiu dzisiejszym Montowa, starałam się dotrzeć do wszystkich możliwych źródeł informacji o Montowie, od książek po strony internetowe. W przygotowanie broszury bardzo zaangażowały się dzieci - przynosiły stare zdjęcia, przeprowadziliśmy liczne wywiady, porządkowaliśmy i analizowaliśmy zdobyte informacje.

Wędrówkę po Montowie i okolicach rozpoczniemy od charakterystyki gminy Grodziczno, w której Montowo jest położone. Następnie znajdą Państwo informacje o Montowie oraz o Katlewie, należącym do naszego obwodu szkolnego.

 

Położenie Montowa

Montowo jest położone w województwie warmińsko-Mazurskim, w powiecie nowomiejskim, w gminie Grodziczno. Montowo znajduje się przy drodze kołowej Lubawa-Lidzbark, w odległości 10 km na południe od Lubawy, 25 km na płd-wschód od Iławy i 12 km na wschód od Nowego Miasta Lubawskiego - siedziby powiatu. Przez Montowo biegnie linia kolejowa łącząca Gdańsk i Warszawę.

1. GMINA GRODZICZNO

1.1 Położenie

Gmina Grodziczno jest położona w południowo-zachodniej części województwa warmińsko-mazurskiego, na pograniczu z województwem kujawsko-pomorskim, we wschodniej części powiatu nowomiejskiego. Graniczy z gminami: Lubawa, Nowe Miasto Lubawskie, Rybno, Lidzbark, Kurzętnik oraz Brzozie. Według podziału na regiony fizyczno-geograficzne Polski obszar gminy znajduje się w granicach makroregionu Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie, w mezoregionie Garb Lubawski. Gmina Grodziczno zajmuje południowo-zachodnią część tego mezoregionu, a jej powierzchnia wynosi 154,3 km².

1.2 Podział administracyjny i ludność

Gmina dzieli się na 17 sołectw: Boleszyn, Grodziczno, Katlewo, Kowaliki, Kuligi, Linowiec, Lorki, Montowo, Mroczenko, Mroczno, Nowe Grodziczno, Ostaszewo, Rynek, Świniarc, Trzcin, Zajączkowo oraz Zwiniarz. Na jej terenie mieszka około 6700 osób.

1.3 Zagospodarowanie

Gmina ma charakter rolniczy; na jej obszarze znajdują się 943 indywidualne gospodarstwa rolne i działa 6 zakładów przetwórstwa spożywczego. W gminie zarejestrowano 129 podmiotów gospodarczych oraz 7 zakładów produkcyjnych.

Ważnym elementem rozwoju gminy staje się turystyka i rekreacja. Przez jej teren przepływa atrakcyjna pod względem turystycznym rzeka  Wel; na obszarze najbardziej atrakcyjnym turystycznie stworzono Welski Park Krajobrazowy. W granicach parku - w Rynku i Ostaszewie - działają dwa ośrodki wypoczynkowe.

Ośrodek wczasowy w Rynku jest położony nad śródleśnym jez. Kiełpińskim, o powierzchni 60,8 ha i maksymalnej głębokości 11 m http Ośrodek w Ostaszewie znajduje się nad równie atrakcyjnym jeziorem Hartowiec, przylegającym do granicy gminy.

1.4 Warunki naturalne

Ukształtowanie powierzchni

Krajobraz gminy został w znacznej mierze ukształtowany w okresie ostatniego zlodowacenia. Obszar obniża się od krańców gminy ku dolinie rzeki Wel, przepływającej przez gminę w kierunku północno-zachodnim. Najwyżej (213,7 m n.p.m.) położone są tereny na wschód od jez. Zwiniarz, we wschodniej części gminy . W zachodniej części gminy, w okolicach Mroczna, wysokość bezwzględna terenu dochodzi do 168,7 m n.p.m. Doliny i rynny, charakteryzujące się przebiegiem południkowym, z niewielkim odchyleniem w kierunku zachodnim, obniżają się do 100 m n.p.m. Najniżej położony punkt, zlokalizowany w północno-zachodniej części gminy, znajduje się na wysokości 92 m n.p.m.  Przeważającą część obszaru gminy zajmuje wysoczyzna morenowa falista, zbudowana głównie z glin ciężkich i piasków gliniastych mocnych. Wysoczyzna urozmaicona jest licznymi zagłębieniami wytopiskowymi i dolinkami erozyjnymi, a także pagórkami i wzgórzami morenowymi, których wysokość względna dochodzi do 10 - 15 m. Szczególnie urozmaicona rzeźba terenu występuje w okolicy Lorek i Trzcina.

W północno-zachodniej części doliny Wli występują formy fluwioglacjalne w postaci erozyjnych równin wód roztopowych oraz ostańców wysoczyznowych, tj. oderwanych fragmentów wysoczyzny morenowej falistej (przykładem jest wzniesienie na zachód od jez. Linowiec). Krawędzie doliny, o względnej wysokości 25-30 m podlegają intensywnym procesom erozji i są rozcięte przez liczne boczne dolinki i parowy.

Wody powierzchniowe

Przez gminę, w kierunku z płd.-wschodu na płn.-zachód, na odcinku 11,9 km przepływa rzeka Wel - największy lewobrzeżny dopływ Drwęcy. Średni spadek rzeki wynosi 1,24%, natomiast na odcinkach przełomowych dochodzi do 4,1% (np. w rezerwacie "Piekiełko"). Szerokość koryta cieku wynosi 8-10m; średnia głębokość od 80 cm do 1 m, a średni roczny przepływ w profilu Kuligi w 40-leciu 1951-1990 wynosi 5,2 m³/s. Najwyższy zanotowany przepływ w okresie obserwacyjnym do 1990 r. wynosił 18,6 m³/s, najniższy zaś 1,56 m³/s. Wodowskaz w Kuligach założono w 1937 r., zamyka on zlewnię o Wli o powierzchni 764,1 km². Posterunek wodowskazowy funkcjonuje w sieci pomiarowej IMGW, jego rzędna znajduje się na wys. 94,81 m n.p.m. Dokonuje się na nim pomiarów stanu wody, przepływu oraz zmącenia wody.

Na obszarze gminy występują liczne jeziora i oczka wodne niewielkich rozmiarów. Około 20 jezior zajmuje powierzchnię powyżej 1 ha. Największymi jeziorami są: Kiełpińskie (60,8 ha), Jakubkowskie (10,1 ha), Linowiec oraz Katlewskie. Wody powierzchniowe zajmują łącznie 274 ha, co stanowi 1,8 % obszaru gminy.

Wody największego jeziora - Kiełpińskiego zalicza się do II klasy czystości. Wody jeziora charakteryzują się stosunkowo małymi stężeniami fosforu i azotu całkowitego, jedynie stężenie azotu mineralnego było duże. Przezroczystość wód przekracza 2 m. Zbiornik jest w umiarkowanym stopniu zeutrofizowany, jednak proces ten postępuje, co wykazały badania składu gatunkowego zooplanktonu. Stan sanitarny wód jeziora był dobry, a miano coli nie przekraczało norm dla I klasy czystości wody. Oprócz zbiorników naturalnych w gminie występują stawy rybne. Zostały one dokładnie scharakteryzowane w rozdz. 2.6.

Średnie roczne opady na Ziemi Lubawskiej wynoszą ok. 600 mm (w latach 1951-1970 suma średnich rocznych opadów wynosiła 606 mm), a odpływ 195 mm. Największe opady występują w lipcu (14,8% sumy rocznej) i sierpniu (12,4% sumy rocznej).

Fauna i flora

Gmina charakteryzuje się małą lesistością - lasy zajmują 21,9 km² (14,2% powierzchni gminy) i występują przede wszystkim w dolinie rzeki Wel, między jeziorami Katlewskim i Hartowiec oraz na południowy-zachód od Jez. Kiełpińskiego. Przeważają drzewostany iglaste - przede wszystkim sosna, zajmująca 80% powierzchni lasów. W składzie drzewostanów liściastych największy udział mają dąb, olsza i brzoza. Strome zbocza doliny Wli są porośnięte 100-letnim lasem grądowym, w którym dominuje grab pospolity. Las w niektórych miejscach ma charakter naturalnego lasu klonowo - lipowego, w innych zboczowego grądu, częściowo zdegradowanego wprowadzeniem sosny. Nad rzeką, w uroczysku "Piekiełko", występuje pluszcz - niewielki ptak bytujący przeważnie w pobliżu potoków górskich oraz zimorodek. Nad Jeziorem Kiełpińskim stwierdzono występowania bączka oraz orła bielika.

Na terenie gminy znajdują się 4 parki wiejskie, w tym dwa o charakterze zabytkowym: Jakubkowo (pow. 4 ha) (o charakterze zabytkowym), Katlewo (pow. 1 ha), Linowiec (pow. 1 ha) oraz Montowo (2 ha) (o charakterze zabytkowym).

Surowce naturalne

W okolicach miejscowości Rynek i Mroczenko występują złoża kredy pojeziornej, zaś w pobliżu miejscowości Nowe Grodziczno są pozyskiwane żwiry.

 

1.5. Ochrona przyrody

Ponad 37% obszaru gminy (57,65 km²) jest objęte różnymi formami ochrony przyrody. 41,8 km² zajmuje park krajobrazowy, a 15,9 km² obszar chronionego krajobrazu. Na terenie gminy jest częściowo położony Welski Park Krajobrazowy, ustanowiony w grudniu 1995 r. Utworzono go przede wszystkim w celu ochrony rzeki Wel i jej doliny oraz jezior, przez które przepływa. Charakterystyczną cechą parku jest różnorodność cech środowiska przyrodniczego, ciekawy krajobraz oraz bogactwo flory i fauny.

Na terenie gminy znajdują się trzy pomniki przyrody:

1. Skupienie dwóch dębów o obwodach 319 cm i 445 cm w parku w Nowym Grodzicznie,

2. Skupienie drzew - lipa drobnolistna o obwodzie 373 cm i dąb szypułkowy o obwodzie 455 cm w Katlewie,

3. Skupienie 6 drzew - klon, jawor, dąb szypułkowy, dwa graby oraz modrzew europejski - o obwodach od 191 cm do 290 cm w parku w Nowym Grodzicznie.

W fazie projektu jest utworzenie rezerwatu przyrody na przełomowym odcinku rzeki Wel zwanym "Piekiełkiem nad Wlą" (lub "Piekłem"). Przełomowy odcinek rzeki Wel ma długość 2 km, znajduje się w pobliżu siedziby byłego leśnictwa Straszewo. Rzeka ma tu charakter szumiącego potoku górskiego, cechuje się znacznym spadkiem, nieco krętym biegiem i kamienistym dnem.

Na terenie projektowanego rezerwatu występuje kilkanaście gatunków roślin chronionych, w tym objęte ochroną częściową, m.in. kopytnik pospolity, marzanka wonna, konwalia majowa, kruszyna pospolita oraz ochroną ścisłą: pluskwica europejska, wawrzynek wilczełyko, kruszczyk szerokolistny, bluszcz pospolity, gnieźnik leśny.

1.6. Zabytki

Kościół parafialny w Grodzicznie. Kościół gotycki, trójnawowy, murowany na kamiennym cokole, zbudowany ok. 1340 r., na przestrzeni wieków odrestaurowany i rozbudowywany. Wystrój kościoła pochodzi w większości z XVII i XVIII w.

Kościół parafialny w Boleszynie. Utrzymany w stylu późnobarokowym, zbudowany w latach 1721-1723.

Zabytkowy wystrój kościoła parafialnego w Zwiniarzu.

Mroczno - zabytkowe domy z I połowy XIX w.

Rynek - tablica upamiętniająca pomordowanych w czasie II wojny światowej; drewniane zabudowania zwane poniatówkami z okresu międzywojennego, grobowiec Mateja - dawnego właściciela majątku Rynek.

Trzcin - ślady słowiańskiego grodziska z okresu wczesnego średniowiecza.

Park wiejski w Montowie (szczegółową charakterystykę zamieszczono w rozdz. 2.3.)

Park wiejski w Jakubkowie.

2. MONTOWO

2.1. Charakterystyka ogólna

Montowo zamieszkuje 440 osób (140 rodzin), w tym 139 osób poniżej 18 roku życia (32 %). Infrastruktura mieszkaniowa składa się z 64 domów, 2 budynków wielorodzinnych po byłym PGR (tzw. "bloki"), 4 budynków wielorodzinnych, należących do PKP oraz zabytkowego pałacu. Wieś ma typowo rolniczy charakter. Wśród 22 gospodarstw rolnych, dwa specjalizują się w hodowli drobiu, trzy zaś w hodowli trzody chlewnej. Ze względu na obecność stacji kolejowej wielu mieszkańców Montowa dojeżdża do pracy do innych miejscowości, głównie do Iławy.

2.2 Historia

Najstarsze zapiski historyczne dotyczące Montowa sięgają I poł. XIII w. Pierwsza znana wzmianka o Ziemi Lubawskiej, do której przynależy Montowo, pochodzi z 1216 r i znajduje się w dokumencie papieża Innocentego III. Przynależność polityczna ziemi lubawskiej w XIII wieku nie została jednoznacznie zidentyfikowana - najprawdopodobniej istniał przepływ i mieszanie się kultur Prusów i Mazowszan.

W 1234 r. w wyniku przejęcia przez Stolicę Apostolską całych Prus i nadania ich w wieczyste użytkowanie Zakonowi Krzyżackiemu ziemia lubawska znalazła się w rękach Krzyżaków.

W 1243 r. legat papieski Wilhelm z Modeny dokonał podziału kościelnego Prus na cztery diecezje. Jedną z nich była diecezja chełmińska, którą tworzyła Ziemia Chełmińska wraz z Ziemią Lubawską.

W latach następnych znaczna część Ziemi Lubawskiej, która przypadła Krzyżakom, przeszła w ręce książąt mazowieckich. Zakon chcąc zapewnić sobie poparcie tych ziem, odstąpił w 1252 r 1/3 posiadanej Ziemi Lubawskiej Bolesławowi Mazowieckiemu, wymuszając jednocześnie na Konradzie zrzeczenie się w imieniu własnym i synów wszelkich pretensji do pozostałej części Ziemi Lubawskiej. Jednak w 1247 r. Krzyżacy oddali połowę posiadanej Ziemi Lubawskiej Kazimierzowi Kujawskiemu, chcąc utrzymać go w obozie krzyżackim. Niedługo potem Bolesław Mazowiecki odstąpił bratu część ziemi otrzymanej uprzednio od Zakonu. Prawa Kazimierza do tych ziem zatwierdzili Krzyżacy w 1254 r., a ponadto za ustępstwa przyrzekli odstąpić mu połowę pozostałej jeszcze w ich rękach Ziemi Lubawskiej. W 1257 r. zakon nie przekazał Kazimierzowi odstąpionej w/w układem ziemi, a książę podarował ją wraz z otrzymaną poprzednio częścią Ziemi Lubawskiej katedrze chełmińskiej. Wielki mistrz zatwierdził darowiznę, jednak w zamian za to biskup musiał się zrzec na rzecz Zakonu sądownictwa, dziesięcin i "prawa wszelkiego" na cześć darowanej ziemi, obejmującej wąski pas wzdłuż Wli od Bratiana do Jeziora Rumińskiego, oraz miejscowości: Bratian, Sampława, Mortęgi, Montowo, Katlewo i Grądy. Ponadto w rękach krzyżackich pozostawały okolice Kiełpin i Wapierska aż po Lidzbark Welski,

Szlachta na ziemiach polskich, przynależnych biskupstwu chełmińskiemu, była nieliczna. Wprawdzie w 1256 r. biskup otrzymał zezwolenie od papieża na oddawanie ziemi w lenno, jednak rzadko z niego korzystał. Nadając dobra rycerskie biskupi nie osadzali też Niemców.

W wójtowstwie bratiańskim dobra rycerskie były liczne. Wiele wsi szlacheckich istniało tutaj już przed przybyciem Krzyżaków, o czym świadczy fakt, że jeszcze w końcu XIV w. następujące posiadłości posiadały prawo polskie: Grodziczno, Gryźliny, Kuligi, Marzęcice, Mikołajki, Montowo, Mortegi, Nowe Ostaszewo, Rakowice, Rodzone, Sampława, Targowisko i Zajaczkowo. Dopiero wielki mistrz Michał Kuchmeister nadał im prawo chełmińskie.

W XIII w. czynny był szlak Iława - Rodzone - Lubawa - Tuszewo - Montowo - Katlewo - Ostaszewo - Kiełpiny - Ciechanówko - Lidzbark Welski. Odcinek Rodzone - Lidzbark Welski stanowił krótki wycinek wielkiego traktu z Gdańska i Malborka przez Prabuty, Susz, Iławę, Lidzbark Welski do Płocka.

W XIV w. ustalił się podział administracyjny ziemi lubawskiej na trzy główne jednostki: klucz lubawski biskupi z siedzibą w Lubawie, wójtostwo krzyżackie z siedzibą w Bratianie oraz klucz kapituły chełmińskiej z siedzibą w Kurzętniku. Zakonowi został bezpośrednio podporządkowany obszar o długości 40 km i szerokości 20 km od Szwarcenowa w kierunku południowo-wschodnim, obejmując m.in. Grodziczno i Kiełpiny. Granice klucza lubawskiego w wyniku działalności gospodarczej biskupów ulegały pewnym zmianom aż do jego likwidacji przez Prusaków w ramach I rozbioru Polski w 1772 r.

W 1466 r. na mocy drugiego pokoju toruńskiego ziemię lubawską przyłączono do Polski - weszła ona w skład Prus Królewskich, do nowoutworzonego wówczas województwa chełmińskiego. W XVI w. Klucz lubawski pozostawał w rękach biskupów chełmińskich. W XVIII wieku podzielony został na mniejsze jednostki zwane dzierżawami, złożone zazwyczaj z jednego folwarku i kilku wsi.

Po I rozbiorze Ziemia Lubawska została włączona do Prus Zachodnich. Rozpoczął się proces germanizacji, który bardzo się nasilił w II poł. XIX w. W 1776 r. wprowadzono przymus szkolny dla dzieci w wieku 5-13 lat, co spotkało się z niezadowoleniem, szczególnie ludności wiejskiej. W 1807 r., po wkroczeniu wojsk napoleońskich i podpisaniu pokoju w Tylży Ziemia Lubawska weszła w skład Księstwa Warszawskiego, jednak już Kongres wiedeński przyznał powiat nowomiejski Prusom. Powiat włączono do nowoutworzonej prowincji Prus Zachodnich. W 1821 r. Niemcy zarządzili komasację i separację gruntów, przez co zaczęły powstawać duże gospodarstwa chłopskie. Sytuacja ludności polskiej była trudna, chłopi byli zmuszani do wyprzedawania ziemi. Wprowadzono obowiązkową naukę języka niemieckiego, jednak mimo intensywnej germanizacji powiat lubawski był przez Niemców uważany za "najbardziej polski w Prusach Zachodnich". W 1880 r. w powiecie 83,5% mieszkańców stanowili Polacy.

Jak podaje Słownik geograficzny Królestwa Polskiego z 1885 r. "Montowo, dok. Montaw, to dobra rycerskie ze stacją pocztową i drogą żelazną malborsko-mławską o 25 km od Iławy, powiat lubawski, parafia katolicka, szkoła Grodziczno, parafia ewangelicka Lubawa, okręgowy urząd stanu cywilnego Zwiniarz. W 1868 r. było tu 16 budynków, 9 domów, 229 mieszkańców, w tym 209 katolików, a 20 ewangelików. W 1887 r. było już 440 mieszkańców. Gleba tu żyzna. Obszar Montowa to 794 ha roli ornej i ogrodów, 97 ha łąk 100 ha pastwisk, 24 ha nieużytków, razem 1015 ha. Czysty dochód z gruntu 4634 marek. Właściciel Władysław Ossowski. Do majątku należały gorzelnia i owczarnia. Stąd idzie poczta osobowa do Lidzbarka. Tutejsza agentura poczt. III klasy została urządzona 1 paźdz. 1876 r.".

W innym źródle, cytowanym w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego, podano: "Montowo, wieś, w 1868 r. było tu 19 budynków, 10 domów, 83 katolickich mieszkańców. Wizytacyja kanonika Strzesza z r. 1667 donosi, że w ówczas płaciła wieś tylko 4 korce żyta i tyleż owsa, kiedy za czasów Tylickiego (1595 - 1600) dawali 23 korce" Jak podaje dalej wspomniane źródło: "W 1492 r. Andrzej Łaszewski, Arnold z Frący, chorąży chełmicki i Jakub Białobłocki zakupili od pani Katarzyny z niemieckiej Frący, należące do niej dobra, położone na Pomorzu i na ziemi chełmińskiej t.j. Frące, Grodziczno, Montowo, Iwanki i Ostaszewo".

Po wybuchu Powstania Listopadowego w Królestwie młodzież powiatu przedzierała się przez granicę, by wziąć udział w walkach. Jednym z uczestników był Antoni Kamiński z Mroczna, późniejszy uczestnik powstania styczniowego i działacz społeczny w Lubawie.

Po upadku Powstania Styczniowego Niemcy zastosowali ostre represje. Wielu z polskich obszarników zmuszono do wyzbycia się ziemi, przez co polski stan posiadania kurczył się. Chłopi nie byli przyzwyczajeni do nowego systemu gospodarowania, a podatki były bardzo wysokie. Wiele majątków polskich przeszło w ręce niemieckie. W latach osiemdziesiątych XIX w. polscy obszarnicy w powiecie posiadali zaledwie 4993 ha, podczas gdy użytki rolne obejmowały 53 160 ha. Były wówczas następujące majątki polskie: Bielice Kowalskich, Gryźliny i Kopaliny Chrzanowskich, Linowiec Kaweczyńskich, Montowo Ossowskich, Szmeltera i Sędzice Jackowskich, Trzcin Kowalskich, Wólka Wilczyńskich oraz Zajączkowo Różyckich.

W 1914 r. na teren powiatu lubawskiego wkroczyły wojska carskie. Po zakończeniu działań wojennych ziemie powiatu lubawskiego zostały przyłączone do Polski. Część mieszkańców pochodzenia niemieckiego opuściła te tereny, a napłynęła ludność polska z byłego Królestwa Kongresowego. Ruchy migracyjne były szczególnie nasilone w latach 1920-1922. W okresie międzywojennym narastało rozdrobnienie gospodarstw na wsi. Przybywało zagród w tzw. luźnej zabudowie typu kolonijnego w polu. W 1934 r. własność chłopska stanowiła 39%, wielka własność 32%, a do własność kościelną stanowiło 18% ziemi.

W 1939 r. powiat nowomiejski został zajęty przez Niemców w pierwszych dniach wojny. Okupant rozpoczął bezwzględny terror, następowały masowe aresztowania, egzekucje i wywóz na przymusowe roboty do Rzeszy. W pierwszej kolejności los ten spotkał inteligencję i miejscowych działaczy społecznych. Wyzwolenie regionu lubawskiego i Lubawy przez Armię Czerwoną nastąpiło 21 I 1945 r. Żołnierze radzieccy dokonali niestety dalszych zniszczeń tych ziem, szczególnie wsi.

Śladem walk wyzwoleńczych jest grób nieznanego żołnierza, znajdujący się przy skrzyżowaniu drogi łączącej Lubawę z Lidzbarkiem z drogą prowadzącą do Zwiniarza. Zostało w nim pochowanych 19 niemieckich żołnierzy, którzy zginęli w czasie walk z żołnierzami radzieckimi w 1945 r. W miejscu ich wiecznego spoczynku znajduje się mogiła.

2.2.1. Montowo po 1945 r.

W 1945 r. na Ziemi Lubawskiej rozparcelowano 12 majątków ziemskich o powierzchni ok. 3200 ha, przekazując ziemie 200 chłopom. Zasiedlono gospodarstwa poniemieckie, jednak na Ziemię Lubawską nie napłynęła ludność przesiedleńcza i z repatriacji. W Montowie, po II wojnie światowej, na ziemiach majątku należącego przed wojną do rodziny Ossowskich, zostało założone Państwowe Gospodarstwo Rolne, zajmujące powierzchnię ponad 500 ha (rys. 5). W latach 90. podjęto bez powodzenia próbę sprywatyzowania PGR, majątkiem nadal zarządzała Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa. W 1999 r. dawny PGR Montowo wziął w dzierżawę Zbigniew Krezymon, mieszkaniec Montowa.

Po II wojnie światowej zarówno Montowo, jak i cała gmina Grodziczno, trzykrotnie zmieniały przynależność wojewódzką w wyniku reform administracyjnych. W latach 1946-1975 gmina była częścią województwa olsztyńskiego, następnie w latach 1975-1998 do województwa toruńskiego, a od 1 I 1999 r. należy zaś do województwa warmińsko-mazurskiego. Położenie gminy na krańcach województwa toruńskiego często było uciążliwe dla mieszkańców. Przykładowo w okresie stanu wojennego każdy wyjazd z Montowa do Lubawy -najbliższego miasta (w odległości 9 km), w którym mieszkańcy Montowa zwyczajowo robią zakupy, wymagał przepustki, gdyż Lubawa znajdowała się wówczas w województwie olsztyńskim. Połączenia telefoniczne z Montowa do Lubawy były w latach 1975-1999 traktowane jako tzw. zamiejscowe, przez co były droższe od rozmów miejscowych, a połączenie z Toruniem odległym o 100 km, było traktowane jako miejscowe. Pomimo reformy administracyjnej w 1999 r. sytuacja ta nie zmieniła się i Montowo wciąż należy do strefy numeracyjnej dawnego województwa toruńskiego.

W ostatnich latach nastąpiły zmiany w infrastrukturze technicznej wsi. W latach 1997-1998 założono wodociągi, niestety jakość wody w nich płynącej pozostawia w ostatnim okresie wiele do życzenia. W roku 2000 we wsi założono nowe okablowanie telefoniczne, co pozwoliło przyłączyć do sieci nowych abonentów.

Duże znaczenie w wizerunku Montowa ma nowoczesny zakład produkcyjny mebli łazienkowych lubawskiej firmy ORISTO, wybudowany na miejscu byłej bazy GS. Firma ORISTO została założona w 1933 r., profil produkcyjny od początku działalności stanowią wyroby związane z branżą stolarską. Od 1991 r. firma specjalizuje się w produkcji mebli łazienkowych i należy do pierwszych polskich producentów, którzy wprowadzili innowację technologiczną polegającą na użyciu do produkcji uodpornionych na działanie wody materiałów.

2.3. Zabytki

Zespół dworsko - parkowy

Dobra Montowo posiadały status dóbr szlacheckich. W XIX i XX w. majątek należał do rodziny Ossowskich - zasłużonej dla rozwoju polskich form życia gospodarczego i politycznego w dawnym powiecie lubawskim.

Na mocy decyzji wojewódzkiego Konserwatora Ochrony Zabytków z dnia 6 stycznia 1997 r., zespół dworsko-parkowy w Montowie został wpisany do rejestru zabytków (nr rejestru A/399/1-2). Zespół składa się z dworu z oficyną, parku o powierzchni 2,3 ha z alejami i stawami oraz dawnego założenia gospodarczego.

Dwór istnieje prawdopodobnie od I poł. XIX w., na co wskazuje jego skromna klasycystyczna forma oraz mapa katastralna z 1848 r. W II pol. XIX w. (ok. 1870 r.) dobudowano do niego od północno - zachodniej strony czterokondygnacyjną wieżę oraz parterową oficynę pełniącą funkcję rządcówki. Dwór jest parterowy (z poddaszem), murowany i tynkowany, założony na rzucie prostokąta. Pośrodku siedmioosiowej elewacji frontowej znajduje się trzyosiowy ryzalit, zwieńczony trójkątnym frontonem i poprzedzony tarasowymi schodami, po których, według wspomnień starszych ludzi, dziedzic wjeżdżał konno do dworu.

Na parterze ryzalit wsparty jest na czterech półkolumnach, których przedłużeniem w partii piętra są cztery pilastry. Budynek obiegają proste gzymsy: nad pierwsza kondygnacją oraz pod okapem.

Elewacja założonej na planie kwadratu i tynkowanej wieży charakteryzuje się zróżnicowaniem otworów okiennych ujętych w różnorodne tynkowe oprawy architektoniczne: opaski, pilastry oraz archiwolty.

Elewacja frontowa murowanej i tynkowanej oficyny zdobiona jest prostymi gzymsami, wyodrębniającymi parter od strefy cokołowej i części strychowej. Głównym akcentem elewacji jest dwukondygnacyjny ryzalit z trójkątnym tympanonem nad drzwiami wejściowymi oraz archiwoltami nad oknami piętra (powtórzenie dekoracji ostatniej kondygnacji wieży).

Park typu krajobrazowego jest położony przed wschodnią i południową elewacją dworu i rozciąga się dalej wąskim pasem w kierunku północnym. Jego środkowa część ma układ nieregularny, wyznaczony przez masyw starodrzewia. Skupiska różnogatunkowego drzewostanu parkowego (jesiony, lipy, klony, buki, olchy) tworzą ramy dla niewielkiego wnętrza rozciągającego się przed ogrodową elewacją dworu, przechodząc następnie w rozległe założenie krajobrazowe, którego głównymi elementami są dwa stawy wraz z otaczającym je drzewostanem o charakterze leśnym oraz dwie polany wyodrębnione alejowymi nasadzeniami lipy, grabu i leszczyny. Wiek najstarszych drzew - lip, jesionów, grabów - wynosi przeszło 160 lat.

Pierwszy ciągnik w Montowie

Młodsze nasadzenia pochodzą prawdopodobnie z początku XX wieku i są to aleje grabowe, krzew karagany przed dworem oraz nasadzenia buka, lipy, olchy, brzozy i wszystkie drzewa iglaste. Aleje leszczynowe zostały założone przed II wojną światową.

W zachodniej części zespołu dworsko - parkowego znajduje się teren dawnego folwarku, który nie uległ zmianie zarówno pod względem kompozycyjnym, jak i funkcjonalno-przestrzennym. Zmiany, które w nim nastąpiły, dotyczyły przede wszystkim przeznaczenia poszczególnych budynków, ich przebudowy lub wzniesienia nowych budynków częściowo na dawnych fundamentach. Na terenie zespołu znajduje się spichlerz z 1868 r. Zespół został wpisany do rejestru zabytków województwa toruńskiego na mocy decyzji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dnia 20 grudnia 1986 r. (nr rejestru A/513).

Jak już wcześniej wspomniano, majątek należał do rodziny Ossowskich. W XIXI w. właścicielem był Władysław Ossowski, a po jego śmierci syn Bolesław. Następnie majątek przejął jego zięć Kochanowski (którego mieszkańcy nazywali "Łykon" ze względu na to, że głośno i często przełykał ślinę).

Po wybuchu II wojny światowej Niemcy wysiedlili rodzinę Kochanowskich na Mazowsze, a na ich miejsce do majątku przybyli Państwo Grossmann.

Po zakończeniu działań wojennych majątek Montowo przejęło państwo.

2.4. Znani mieszkańcy

Bolesław Ossowski

Wybitną postacią w historii Montowa był Bolesław Ossowski. Urodził się 6 stycznia 1875 r. w Montowie, w rodzinie Władysława i Wandy z d. Połczyńskiej. Uczęszczał do gimnazjum w Brodnicy, następnie naukę kontynuował w szkole rolniczej w Malborku. Po zdaniu egzaminu praktykował przez kilka lat w rożnych majątkach Pomorza i Poznańskiego.

W 1908 r. odziedziczył majątek Montowo, uprzemysławiając go poprzez założenie hodowli ryb szlachetnych oraz bażantarni. Znany był w okolicy ze swej filantropii wobec rodziny i obcych. Pomagał okolicznym pogorzelcom dotkniętym skutkami pożarów. Należał do Naczelnej Rady Ludowej w Poznaniu, a za uczęszczanie na zebrania był inwigilowany przez Grenschutz.

Podczas przejęcia Pomorza był czynnym uczestnikiem ówczesnych wydarzeń. Był wśród patriotów, którzy przygotowywali od stycznia 1919 r. wybuch powstania w Lubawie przeciwko Niemcom. Na kilka dni przed planowanym wybuchem powstania łącznik Bolesław Ossowski przekazał lubawskim organizatorom rozkaz od władz powstańczych na Pomorzu zaniechania wszelkiej akcji zbrojnej. Po 1920 r. został mianowany wójtem w obwodzie wójtostwa Zwiniarz. Piastował wiele urzędów. Na mocy decyzji wojewody pomorskiego z 13 III 1920 r. wszedł w skład Tymczasowej Rady Powiatowej, był członkiem Wydziału Powiatowego, członkiem Sejmiku Powiatowego i Wojewódzkiego. Zakładał Kółka Rolnicze (w 1910 r. wchodził w skład zarządu Kółka Rolniczego w Grodzicznie), był długoletnim prezesem Zarządu Powiatowego Pomorskiego Towarzystwa Rolniczego na powiat lubawski, a w 1933 r. został mianowany honorowym prezesem PTR. Był prezesem Rady Nadzorczej i współzałożycielem Spółdzielni "Rolnik" w Nowym Mieście Lubawskim, założonej w 1911 r. Należał do Rady Nadzorczej Banku Lubawskiego w Lubawie. Był współzałożycielem firmy "Drwęca", spółki w Nowym Mieście Lubawskim. Firma została wpisana w rejestr handlowy B. Nr 1/9 w dniu 14 kwietnia 1924 r. w Sądzie Powiatowym w Nowym Mieście Lubawskim. B. Ossowski został udekorowany Złotym Krzyżem Zasługi.

B. Ossowski był długoletnim członkiem Dozoru Kościelnego i Rady Parafialnej w Grodzicznie. W 1928 r. był właścicielem gospodarstwa wielkości 500 ha (w tym 373 ha ziemi ornej), gorzelni, stawów rybnych oraz młyna. Żonaty z Zofią z d. Grąbczewska, miał 4 córki. Zmarł w Montowie 12 sierpnia 1933 r. Pochowany został na cmentarzu w Grodzicznie. Pogrzeb był żywą manifestacją żywionych do niego uczuć ze strony całej lokalnej społeczności.

Aleksy Antkiewicz

W Katlewie w 1923 r. urodził się znany polski bokser i trener Aleksy Antkiewicz - zdobywca srebrnego (1952 r. - w wadze lekkiej) oraz brązowego medalu olimpijskiego (1948 r. - w wadze piórkowej), będącego zarazem pierwszym po II wojnie światowej medalem olimpijskim dla Polski. Aleksy Antkiewicz był brązowym medalistą Mistrzostw Europy (1953) oraz 5-krotnym mistrzem Polski w wadze piórkowej i lekkiej (1947-1951). A. Antkiewicz był zawodnikiem Klubów Sportowych Grom i Kotwica Gdynia, a następnie MKS i Gwardia Gdańsk oraz trenerem w Klubach Sportowych Wybrzeże Gdańsk i Czarni Słupsk. Trenował m. in. Dariusza Michalczewskiego.

2.5. Szkoła Podstawowa w Montowie

W Montowie jest zlokalizowana Szkoła Podstawowa, w której oprócz dzieci z Montowa, uczą się także dzieci z pobliskiego Katlewa. Obecnie (rok szkolny 2001/2002) uczy się w niej 95-cioro dzieci.

Szkoła została wybudowana w 1899 r.. W styczniu 1945 r., wskutek działań wojennych, uległa spaleniu.

Zorganizowaniem nauki szkolnej w Montowie bezpośrednio po zakończeniu działań wojennych zajęła się nauczycielka Jadwiga Kwiatkowska (ur. 18 II 1904 r. w Montowie, zmarła 8 XI 1967 r. w Grudziądzu). Dzieci rozpoczęły naukę 1 marca 1945 r. Lokal na klasę wynajęto w byłym dworze majątkowym w Montowie. Z pozostałych po wojnie mebli dworskich utworzono skromny inwentarz szkolny. Ławki zostały wypożyczone z okolicznych szkół i częściowo z ewangelickiego kościoła w Kuligach.

W dniu rozpoczęcia nauki po ponad pięcioletniej wojnie poziom oświaty był opóźniony, gdyż dzieci przez cały ten czas tylko przez kilka miesięcy uczęszczały do szkoły niemieckiej. Do szkoły zapisano 45 uczniów. Utworzono cztery oddziały o dwóch kompletach. Jeden komplet to klasy I i II, drugi III i IV.

15 kwietnia 1945 r. zorganizowano kurs oświaty pozaszkolnej, na który uczęszczały nie tylko dzieci, ale także młodzież pozaszkolna. Naukę w szkole, kurs oświaty dla dorosłych i zajęcia świetlicowe prowadziła Jadwiga Kwiatkowska.

Odbudowa spalonej szkoły stała się najważniejszym zadaniem lokalnej społeczności. Zorganizowano zebranie rodziców i władz, na którym omówiono konieczność odbudowy szkoły i sposób pozyskiwania środków na ten cel. Został powołany Komitet Odbudowy Szkoły. Młodzież szkolna przygotowała inscenizację "Budujemy szkołę". Inscenizacja przyczyniła się do zebrania w ciągu kilku dni 35000 zł na odbudowę budynku.

15 stycznia 1949 r. młodzież, rodzice i nauczyciele serdecznie powitali nauczyciela Celestyna Januszewskiego, który przed wojną był kierownikiem miejscowej szkoły i zapragnął powrócić tu do pracy.

Szybkie prace budowlane spowodowały, że 1 września 1951 r. nowo wybudowana szkoła została otwarta. Wybudowana została na bazie fundamentów starej, spalonej szkoły. Rok szkolny 1951/52 dzieci oraz lokalna społeczność witały z wielką radością i dumą.

17 grudnia 1951 r. uznano za dzień zlikwidowania analfabetyzmu w Montowie. Po kursie czytania i pisania prowadzonym przez nauczycieli szkoły 15 słuchaczy otrzymało świadectwo wydane przez Społeczną Komisję Egzaminacyjną.

W roku szkolnym 1952/53 zwiększony został stopień organizacyjny szkoły. Rozpoczęto realizację nauki o programie sześcioklasowym. Przy szkole powstał Komitet Opiekuńczy, a patronat objęło Państwowe Gospodarstwo Rolne.

Ważnym wydarzeniem w życiu szkoły i całej wsi było doprowadzenie energii elektrycznej do budynku szkoły w 1957 r. Od tej chwili młodzież przestała uczyć się w nieoświetlonych klasach, poza tym zaczęto wykorzystywać radio i projektor filmowy.

Rok 1958/59 był znaczący dla szkoły i środowiska, bowiem zorganizowano szkołę 7-klasową. W czerwcu 1959 r. szkołę opuścili pierwsi absolwenci pełnej szkoły podstawowej. Wcześniej uczniowie kończąc klasę szósta kontynuowali naukę w klasie siódmej w Grodzicznie.

W sierpniu 1963 r. kierownik szkoły Jadwiga Kwiatkowska zrezygnowała ze swej funkcji, a stanowisko to objął Franciszek Pokojski.

Do 1972 r. szkoła nie posiadała własnego boiska. Wiosną 1972 roku rozpoczęto niwelację terenu przeznaczonego na ten cel. Prace prowadzili uczniowie przy pomocy rodziców i nauczycieli. Na wygospodarowanym terenie udało się urządzić boisko oraz skocznie w dal i wzwyż. W 1973 r. boisko ogrodzono i obsiano trawą.

W 1980 r. uległ zmianie zasięg obwodu szkolnego. Do szkoły w Montowie zaczęły uczęszczać dzieci z Katlewa.

W 1989 r. w szkole założono centralne ogrzewanie oraz zaadaptowano strych na izby lekcyjne. Dzięki temu szkoła powiększyła się o 3 izby lekcyjne, pomieszczenie na bibliotekę, kancelarię oraz 4 zaplecza na pomoce naukowe. W marcu 1991 r. długoletni dyrektor Franciszek Pokojski odszedł na emeryturę, a funkcję dyrektora objęła Barbara Pokojska.

W 1994 r. szkoła została pokryta nowym dachem. Cały teren przyszkolny został odnowiony, wyremontowano ogrodzenie boiska szkolnego, założono trawniki i ogródek kwiatowy.

W 1999 r., w wyniku reformy oświaty szkoła w Montowie, jako szkoła podstawowa, stała się szkołą 6-klasową. Po ukończeniu VI klasy dzieci kontynuują naukę w gimnazjum w Grodzicznie.

W 2000 r., po odejściu na emeryturę pani dyrektor Barbary Pokojskiej, funkcję dyrektora Szkoły Podstawowej w Montowie objęła Katarzyna Trzaskalska.

W roku szkolnym 2001/02 została w szkole otwarta pracownia komputerowa. Powstała ona dzięki ofiarności rodziców, nauczycieli i sponsorów.

Począwszy od 2001 r. szkoła organizuje festyny, z których dochód przeznaczany jest na poprawę bazy lokalowej szkoły oraz na wyposażenie w pomoce dydaktyczne.

Słowa podziękowania i uznania należą się instytucjom i osobom prywatnym wspomagającym w ostatnich latach działalność szkoły. Wśród sponsorów znajdują się: firma ORISTO z Montowa, firma Metron z Torunia, Zbigniew Krezymon z Montowa, firma Se-Da z Lidzbarka Welskiego, Adam Dąbrowski z Tylic oraz firma Hol-Pol z Mroczna.

2.6. Stawy rybne

Istotnym elementem krajobrazu Montowa są tutejsze stawy rybne. Zostały one założone przed II wojną światową przez właściciela majątku Bolesława Ossowskiego. Zasilane są wodą z jeziora Zwiniarz. Po wojnie powstał tu Zakład Rybacki, którego pierwszym kierownikiem był Antoni Tomaszewski.

Stawy zostały rozbudowane i podwojono ich liczbę - obecnie jest ich 14. Stawy znajdują się na gruncie mineralnym, są dobrze spuszczalne i w 85% osuszalne. Wadą jest brak możliwości uprawy dna stawowego, co sprzyja rozwojowi drobnoustrojów chorobotwórczych i pasożytów ryb. Jedynym sposobem utrzymania właściwych parametrów jest dezynfekcja wapnem, prowadzona co drugi rok w ilości 1,5 tony na hektar. W ostatnich latach stawy były wielokrotnie remontowane: wymieniono mnichy, podwyższono groble, oczyszczono rowy doprowadzające wodę.

Ośrodek Zarybieniowy Montowo posiada 23 ha lustra wody. Jest nastawiony głównie na produkcję materiału zarybieniowego do akwenów użytkowanych przez PZW w Toruniu: sandacza, szczupaka, lina, karasia, karpia i jazia. oraz hodowlę ryb w celach konsumpcyjnych (karpia i karasia). Trzyletni okres produkcyjny karpia oznacza, że rybę towarową zakład otrzymuje po 2,5 roku - masa pojedynczych osobników wynosi w granicach 1-1,5 kg. Wysokie kwalifikacje zatrudnionych rybaków gwarantują fachowy nadzór i sprawną organizację.

Ośrodek prowadzi ścisłą współpracę z Instytutem Rybołówstwa Śródlądowego w Olsztynie w zakresie hodowli czystego genetycznie lina. We współpracy z Instytutem są także prowadzone doświadczenia nad hodowlą jesiotrów.

2.7. Ciekawe miejsca

Parowa

W dolinie rzeki Wulki, prawego dopływu Wli, gdzie łączą się miejscowości Montowo, Linowiec i Kuligi - Wulka znajduje się piękny las, przez który biegnie szlak rowerowy. W samym środku lasu krzyżują się dwie drogi - polna i brukowa łączące miejscowości Tuszewo, Kuligi, Mortęgi i Montowo. Przejeżdżając przez las można podziwiać piękne widoki, rzekę w głęboko wyerodowanej dolinie, różnorodną roślinność, można spotkać leśne zwierzęta, a latem i jesienią nazbierać pełne kosze grzybów. Nazwa Montowo-Parowa pochodzi właśnie od tego, iż wiele prywatnych gospodarstw rolnych leży wzdłuż parowu, w którym płynie rzeka.

Szubienica

Innym miejscem, z którym wiąże się lokalna legenda jest tzw. szubienica, znajdująca się na polu pod Katlewem, po lewej stronie od szosy Lubawa-Lidzbark. Według tradycj i ustnej, przekazywanej z pokolenia na pokolenie, w dawnych czasach dokonywano w tym miejscu egzekucji.

2.8. Ciekawostki

8 Jak wynika z zapisków w kronice Jana Długosza, nad Jeziorem Kiełpińskim znajdowało się obozowisko króla Jagiełły przed bitwą pod Grunwaldem w 1410 r.

8 Przez pewien czas po II wojnie światowej zamiast nazwy Montowo na niektórych mapach funkcjonowała błędna nazwa Mątowo. Ostatecznie na mocy zarządzenia ministra - szefa urzędu Rady Ministrów z 11 grudnia 1996 r. w sprawie ustalenia i zmiany nazw niektórych miejscowości (Mon. Pol. Nr 79, poz. 713) ustalono brzmienie i pisownię nazwy wsi na Montowo.

2.9. Historia linii kolejowej w Montowie

Linia kolejowa wiodąca przez Montowo została wybudowana w latach 1876-1877. Budowa trwała etapami. Jako pierwsza, 21 października 1876 r., została oddana do użytku trasa Iława-Zajączkowo -Montowo. Długość trasy wynosiła 25 km, 15 maja 1877 r. oddano kolejny odcinek o długości 35,6 km, łączący Montowo, Turzę Wielką oraz Działdowo. 15 sierpnia 1877 r. trasa została przedłużona do Iłowa.
1 grudnia 1985 r. linia kolejowa między Iławą a Działdowem została zelektryfikowana.

3. KATLEWO

Informacje historyczne dotyczące Katlewa sięgają - podobnie jak Montowa - XIII w., gdy biskup chełmiński na mocy układu zawartego w roku 1260 musiał odstąpić Krzyżakom pas ziemi na prawym brzegu rzeki Wel, ciągnący się od Bratiana do Jeziora Rumiańskiego, oraz miejscowości Sampława, Mortęgi, Montowo, Katlewo i Grądy.

W XIII w. czynny był szlak Iława - Radomno - Lubawa - Tuszewo - Montowo - Katlewo - Ostaszewo - Kiełpiny - Ciechanówko - Lidzbark Welski^,.

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego z 1885 r. podaje, że: "Katlewo to dobra rycerskie w powiecie lubawskim, nad strugą Katlewką, dopływem Welu, położone przy bitym trakcie lubawsko-lidzbarskim, o 2 mile od Lubawy. Obszar Katlewa wynosi 2502 morgi. Było tu 29 budynków, 12 domów, 117 katolików i 54 ewangelików. Parafia Grodziczno, poczta Lubawa".

W Katlewie znajduje się piękny pałac z początku XX w. Według podań ustnych został on wybudowany z czerwonej cegły i drewna. Od momentu powstania był remontowany tylko raz (pod koniec lat 90.). Przed wojną mieszkał w nim Polak o nazwisku Krzysiak. W czasie II wojny światowej majątkiem Katlewo zarządzali Paul Zampf i Wilhelm Manek. W czasie wojny w pałacu mieścił się tartak, w którym przecierano drewno dla Niemców. Po wojnie pałac przejęło państwo i powstało tu Państwowe Gospodarstwo Rolne. W połowie lat 90. PGR Katlewo przejął w dzierżawę Edward Klimek.

Pałac jest usytuowany w środku parku (1 ha), w którym jest wiele różnorodnych drzew. Niektóre z nich są pomnikami przyrody, np. lipa drobnolistna o obwodzie 373 cm i dąb szypułkowy o obwodzie 455 cm.

Niedaleko wsi znajduje się piękne jezioro Katlewskie o powierzchni 9,3 ha, jedno z większych na terenie gminy Grodziczno, oraz leżące na granicy z gminą Rybno jezioro Hartowiec o powierzchni 74 ha.